تحریم‌های آمریکا و سایر کشورها دهه‌ها در سطوح مختلف علیه ایران اعمال شده است. از سال 1972 جیمی کارتر، رئیس جمهوری وقت آمریکا، واردات نفت را از ایران ممنوع کرد. به دنبال آن، دارایی‌های ایران در آمریکا پس از تسخیر سفارت آمریکا در تهران مسدود شد. موج اصلی تحریم‌ها بین سال‌های 2010 و 2012 صادرات نفت و بانک‌های ایران را هدف قرار داد که سایر کشورها نیز به آن پیوستند. تا به امروز دارایی‌های خارجی بانک مرکزی مسدود شده و بانک‌های تجاری در سراسر جهان توسط آمریکا از تأمین مالی هرگونه تجارت با ایران به دلار منع شده‌اند.
صنایع مختلف از جمله نفت، خودروسازی صنعت لوازم خانگی و … پس از تحریم‌ها در رویه تولید و عرضه با مشکلاتی جدی روبه‌رو شده و هرکدام به‌طریقی مجبور به عبور از محدودیت‌های اعمال شده و تداوم حیات تجاری شدند.
اگر به تجربه ایران در طول دهه‌های گذشته که با تحریم‌های کشورهای دیگر از جهات مختلف مواجه بوده دقت شود، نکات جالب توجهی قابل مشاهده است. تحریم‌های جهانی ایران را دچار رکود اقتصادی و تورم بالا کرده که از این رو به اقتصاد کشور صدمات بی‌شماری وارد شده است. با این وجود، در تمامی این سال‌ها اقتصاد ایران سقوط نکرده که تا حد زیادی به این دلیل بوده است که سازندگان و صنعت‌گران ایرانی، خصوصا در صنعت لوازم خانگی، انعطاف پذیری خود را در شرایط دشوار تحریم ثابت کرده‌اند.
تاریخچه صنعت لوازم خانگی در ایران
لوازم خانگی در واقع ماشین‌های الکتریکی و مکانیکی هستند که انجام کارهای خانه‌داری را ساده‌تر و سریع‌تر می‌کنند. در انگلیسی لوازم خانگی در دو دسته تقسیم‌بندی می‌شوند که براساس اندازه و وزن آن‌ها است: لوازم خانگی بزرگ (کالاهای سفید) و لوازم خانگی کوچک (کالاهای قهوه‌ای).
در توضیح این دو طبقه‌بندی باید گفت که ساخت و تعمیر کالاهای سفید، به مهارت‌های عملی و ابزارهای سنگین نیاز دارد. از سوی دیگر، کالاهای قهوه‌ای برای تعمیر و نگه‌داری نیازمند مهارت، دانش فنی و تخصصی هستند و با گذشت زمان ساختار پیچیده‌تر و هوشمندتری پیدا می‌کنند.
با نگاه به تاریخچه هفتاد ساله لوازم خانگی در ایران مشاهده می‌شود که چگونه این صنعت بزرگ در طول سالیان نتوانسته به جایگاهی که باید برسد.
یکی از دلایل این رشد نیافتن، نبود مدیریت درست در صنعت لوازم خانگی است. ظرفیت صنعت لوازم خانگی در ایران همواره قابل پیشرفت و رشد بوده که می‌توانست اقتصاد ایران را تحت تأثیر قرار دهد.
درواقع می‌توان گفت صنعت لوازم خانگی پس از نفت، سودآورترین صنعت کشور تلقی می‌شود. با این وجود، کاستی‌های زیادی در ابعاد مختلف این صنعت پرسود وجود دارد که باعث شده آنطور که باید و شاید رشد نکند.
تاثیر تحریم‌ها بر صنعت لوازم خانگی
عامل دیگر، تحریم‌های اقتصادی اعمال شده در ایران بوده که همه صنایع ایران را به نحوی دچار مشکل کرده است؛ چراکه تولید تمام قطعات موردنیاز لوازم خانگی تقریبا در هیچ جای دنیا، به استثنای چین، از صفر تا صد در یک کشور به‌تنهایی به انجام نمی‌رسد و تحریم‌ها باعث شده‌اند تولیدکنندگان درخصوص تأمین قطعات با مشکلاتی جدی مواجه شوند.
واضح است که تولیدات داخلی وابسته به واردات قطعات و مواد اولیه از خارج از کشور است. در شرایطی که صاحبان صنایع به‌طور مستقیم توانایی تأمین به‌صورت مستقیم را ندارند، به‌ناچار از طریق واسطه یا واسطه‌هایی اقلام موردنیاز را خریداری می‌کنند. باوجود همه مسائل عنوان شده، صنعت‌گران توانسته‌اند برخی قطعات موردنیاز لوازم خانگی را در کشور تولید کنند؛ اما آیا از نظر کیفی، این قطعات نیاز مصرف کنندگان برطرف کرده‌اند؟
چالش‌های صنعت لوازم خانگی در دوران تحریم
همانطور که اشاره شد صنعت لوازم خانگی باوجود دشواری تحریم‌ها، تاب‌آوری و رشد زیادی در سال‌های اخیر داشته است. اکنون تولیدکنندگان داخلی لوازم خانگی، قسمت بزرگی از این بازار را در دست دارند؛ اما چالش‌ها و مشکلاتی در چرخه تولید، عرضه و فروش پیش روی این صنعت مهم قرار دارد که در ادامه به بررسی و واکاوی آن‌ها پرداخته می‌شود.
سیر تحول در صنعت لوازم خانگی در دوران تحریم
برخی از کارشناسان لوازم خانگی معتقدند که سرخط تغییر و تحول در این صنعت از سال 1397 آغاز شده است. از سوی دیگر در گزارش بورس‌نیوز در مصاحبه با احسان فدایی، کارشناس لوازم خانگی، این‌گونه عنوان شده که تحول در صنعت لوازم خانگی، در دهه هفتاد اتفاق افتاده است. دلایل زیادی مبنی بر تغییر رویه تولید و واردات لوازم خانگی از ابتدای این دهه وجود دارد که در ادامه به تشریح آن پرداخته شده است.
نبود مدیریت صحیح و ارتقا نیافتن سطح تکنولوژی شرکت‌های داخلی آغازگر تغییر رفتار بازار لوازم خانگی در ایران شد. این دلایل باعث شد برخی از مهم‌ترین برندهای معتبر لوازم خانگی، از ابتدای دهه هفتاد از بازار رقابتی خارج شوند. با این حال، دو شرکت کره‌ای «ال جی» و «سامسونگ» در این حین به‌صورت غیر رسمی وارد بازار ایران شدند.
سیاست‌های این شرکت‌ها باعث شد که متوجه شوند با درنظرگرفتن تعرفه‌های مربوط به واردات لوازم خانگی، واردات به ایران از لحاظ اقتصادی توجیه بلند مدتی نخواهد داشت. براین اساس این دو شرکت برای به‌دست آوردن سود بیشتر، با کمک شرکای داخلی خود تولید لوازم داخلی را در ایران شروع کردند. در طی سال‌های متمادی، این دو شرکت با واردات قطعات خاص و مونتاژ آن‌ها در داخل کشور، سهم زیادی از بازار لوازم خانگی ایران را صاحب شدند.
برندهای داخلی برای وارد شدن به بازار رقابت و گرفتن سهمی از بازار صنعت لوازم خانگی به تکاپو افتادند تا سطح فعالیت خود را در این راستا توسعه دهند. ایجاد این فضای رقابتی باعث شد تا برندهای داخلی روی جزئیات و کیفیت محصولات خود بیشتر تمرکز کنند. این موضوع سبب شد تا صنعت لوازم داخلی امروز در نقطه‌ای باشد که برای تأمین برخی از محصولات توانمندی بالایی کسب کند.
پیامد خروج برندهای خارجی از بازار ایران
طبق گزارش‌های آماری از سوی وزارت صمت، سهم بازار این دو برند کره‌ای در سال‌های گذشته کمتر از 50 درصد ذکر شده است. اما بررسی‌ها حاکی از این بوده که این عدد بالای 70 درصد بوده است. با این‌حال باید به این نکته توجه کرد که قبل از تحریم‌ها نیز در برخی شهرستان‌ها، باتوجه به اینکه خریداران قدرت خرید پایینی داشتند، لوازم خانگی ایرانی سهم بیشتری در بازار این نقاط داشته‌اند.
با خروج این دو برند کره‌ای از بازار لوازم خانگی ایران، به شرکت‌های همکار داخلی و سرمایه‌گذاران این دو شرکت، ضربه عظیمی وارد شد. مسأله قابل توجه دیگر، درخصوص قطعات موردنیاز لوازم خانگی است؛ چراکه تولید صددرصدی قطعات در ایران عملی و مقرون‌به صرفه نیست. بااین‌وجود، برخی تولیدکنندگان با ارائه اطلاعات نادرست، ادعای خودکفایی کامل در صنعت لوازم خانگی کرده‌اند، درحالی‌که برای تأمین برخی قطعات همچنان نیاز به واردات آن‌ها وجود دارد.
تأثیر تحریم‌ها بر تعمیر قطعات لوازم خانگی
نرخ ارز و قیمت دلار همواره با نوسان و افزایش مواجه است. این امر باعث می‌شود علاوه‌بر انواع تحریم‌های موجود شاهد این موضوع بود که مردم توانایی خرید و جایگزینی لوازم خانگی نو را در بیشتر موارد از دست داده‌اند. از این‌رو افراد به تعمیر و بازسازی لوازم خانگی خود رو می‌آورند. نکته‌ای که وجود دارد این است که افزایش قیمت ارز بر روی قیمت قطعات لوازم خانگی نیز تأثیر زیادی می‌گذارد.
اهمیت این موضوع در جایی بیشتر می‌شود که با بالارفتن قیمت قطعات اصل، عرضه‌کنندگان اقدام به واردکردن قطعات چینی تقلبی و بی‌کیفیت می‌کنند. درنهایت استفاده از این اقلام بی‌کیفیت روی کارکرد لوازم خانگی مربوطه تأثیر منفی گذاشته و طول عمر دستگاه را کاهش می‌دهد. این مشکل باعث ایجاد هزینه‌های بیشتر برای مصرف‌کننده می‌شود که نه از نظر اقتصادی به‌صرفه است و نه تولیدکنندگان از آن نفع می‌برند.
آینده لوازم خانگی باوجود تداوم تحریم‌ها
باوجود آینده نامعلومی که درخصوص نحوه تداوم تحریم‌ها و همچنین ممنوعیت واردات وجود دارد، آینده صنعت لوازم خانگی نیز نسبتا در ابهام قرار دارد. بااین‌وجود، پیش‌بینی‌ها و تدابیری از سوی کارشناسان و تولیدکنندگان انجام شده است. از ابتدای سال 1401 که دستمزدها افزایش 57 درصدی داشته، عوارض گمرکی و مالیات نیز با افزایش مواجه شده است. باتوجه به این که برخی لوازم خانگی مانند تلویزیون وابستگی زیادی به واردات دارند، امکان پایین آمدن قیمت در صنعت لوازم خانگی وجود ندارد.
درصورتی‌که تغییری در نرخ ارز ایجاد شود، قیمت‌گذاری و سیاست‌های مربوط به آن را تحت تأثیر قرار خواهد داد. شرایط ایده‌آلی که برای بازار لوازم خانگی درنظر گرفته شده، بدین صورت است که باید این صنعت آن‌قدر فروش داشته باشد تا هزینه‌های جاری پوشش داده شود؛ در عین حال بتواند نقدینگی را به میزان کافی برای بخش توسعه و تحقیقات فراهم کند. برای پویایی بازار لوازم خانگی و شناسایی چالش‌های مهم، در صورت تداوم تحریم‌ها، راهکارهایی تدوین شده در ادامه معرفی خواهد شد.
چالش قیمت‌گذاری و برندسازی
برندسازی همواره موضوع مهمی در بازار و عرصه رقابت تولیدکنندگان محسوب می‌شود. استفاده از نظر متخصصین حوزه بازاریابی، در خصوص راهکارها و ترفندهای مربوط به برندسازی موردی است که باید با برنامه‌ریزی و بسترسازی مناسب برای برندها انجام شود.
این امر باعث می‌شود تا تولیدکنندگان نه‌تنها در داخل ایران اعتماد خریداران را جلب کنند، بلکه می‌توانند زمینه فعالیت و اعلام حضور حرفه‌ای صنعت لوازم خانگی را در بازار جهانی آینده هم فراهم کند. براساس گزارش ایرنا، پیش‌بینی شده است که تا سال 1404 حداکثر 4 الی 5 برند ایرانی در صنعت لوازم خانگی کشور، در بازار رقابتی وجود داشته باشند. با وجود این پیش‌بینی، منطقی است که تولیدکنندگان روی دانش و تخصص مدیران بازاریابی و متخصصین برند متمرکز شوند تا با ایجاد رقابت، سایر تولیدکنندگان را به دنباله‌روی وادارند.
موضوع دیگر در رابطه با برندسازی مؤثر، ایجاد تعامل بین برندهای بزرگ در صنعت لوازم خانگی است. امروزه متخصصین برندسازی معتقدند که نداشتن تعامل بین شرکت‌های رقیب یک مانع بزرگ بر مسیر برندسازی است؛ چراکه در دنیای امروزی صنعت‌گران بزرگ نیاز دارند تا با انجام فعالیت مشترک برای همه تولیدکنندگان ارزش‌افزوده ایجاد کنند.
از سوی دیگر کالاهای تولید شده نیازمند قیمت‌گذاری برپایه اصول درست و منطقی برای وارد شدن به بازار هستند. از آن‌جایی‌که صنعت لوازم خانگی، به‌صورت تکلیفی قیمت‌گذاری نمی‌شوند، اما مواد اولیه مانند مس، آلومینیوم، فولاد و پتروشیمی شامل قیمت‌گذاری به‌صورت جهانی هستند. در واقع قیمت پایه مواد اولیه، در نرخ روز ارز و حاشیه رقابتی که در بورس تعیین می‌شود ضرب شده و به این شکل قیمت روز مواد اولیه محاسبه می‌شود.
دراین میان تولیدکنندگان متناسب با میزان مصرف مواد اولیه در تعیین قیمت نیز تأثیرگذار هستند. در نهایت سیاست قیمت‌گذاری در صنعت لوازم خانگی باید تابع قوانین اقتصاد آزاد باشد که هزینه‌های تولید با میزان سودی عادلانه جمع شود تا به یک قیمت تمام شده منطقی و متعادل برای خریدار برسد.
رعایت نکردن این نکته درخصوص قیمت‌گذاری باعث می‌شود تا تولیدکنندگان لوازم خانگی و واحدهای مربوط به آن‌ها بنا به خواست خود قیمت‌ها را افزایش دهند.
ارتقای کیفیت و خدمات پس از فروش لوازم خانگی
تولیدکنندگان صنعت لوازم خانگی باید درنظر داشته باشند که درنهایت هدف اصلی خود را روی مشتری‌مداری قراردهند. اساس لازم برای این امر مهم، ارائه محصولات باکیفیت و متنوع است. در قدم بعدی برنامه‌ریزی برای خدمات پس از فروش متناسب با نیازهای مشتریان، می‌تواند تغییر و رشد چشم‌گیری را در این صنعت فراهم کند.
رعایت استانداردهای کیفی از سوی تولیدکنندگان نیازمند این است که این صنایع بخشی از سرمایه خود را در حوزه تحقیق و توسعه هزینه کنند. براساس گزارش فارس‌نیوز به‌طور میانگین بین 1 تا 1.2 درصد از مبلغ سرمایه‌گذاری صنایع لوازم خانگی به تحقیق و توسعه اختصاص پیدا می‌کند. حال آن‌که این رقم باید حداقل 3 درصد باشد. رعایت این مهم، برای تولیدکنندگان امکان افزایش تقاضا را فراهم می‌کند که فرصت خوبی برای آن‌ها ایجاد می‌کند.
در این زمینه تولیدکنندگان نیازمند حمایت‌های مالی و مالیاتی برای پیش‌برد این اهداف هستند تا با رعایت موارد عنوان شده، زمینه رشد و افزایش فروش در دوران تحریم و پس از آن را محقق کنند.
همچنین، تولیدکنندگان صنعت لوازم خانگی چالش‌هایی نظیر مشکل تأمین مواد اولیه، افزایش تولید از جهت کمی، مسائل مربوط به مجوزهای تولید و سازمان تأمین اجتماعی دست و پنجه نرم می‌کنند. این موارد باعث شده تا اهداف مهم‌تر و حیاتی در صنعت لوازم خانگی به حاشیه رانده شود.
سخن آخر
باتوجه به مسائل مطرح شده، راهکارها و افق‌های پیش روی تولیدکنندگان صنعت لوازم خانگی، این شرکت‌ها برای بقا و پیشرفت در دوران تحریم موظف به درنظرگرفتن چندین نکته هستند. بازاندیشی درخصوص برنامه‌ریزی‌ها، تخصیص درست سرمایه در واحدهای مختلف تولید، ایجاد سیاست‌های مشتری‌مدارانه با هدف بهبود کیفیت و درنهایت به‌کارگیری متخصصین سرآمد در بخش‌های مختلف، گوشه‌ای از فعالیت‌هایی است که برای تداوم و توسعه تولید در زمان تحریم‌ها نیاز است به انجام برسد.